نام تجاری گیاه:
Roselle ، Hibiscus، Sour tea
نام علمی گیاه:
Hibiscus sabdariffa L.
تاریخچه:
هیبیسکوس یا چای ترش که به آن چای سرخ یا چای مکّی هم می گویند، از زمانهای قدیم در آفریقا و کشورهای گرمسیری مجاور این قاره، برای درمان بیماری هایی چون فشارخون بالا، بیماری های کبد، سرطان، یبوست و تب استفاده می شد. بیش از ۳۰۰ گونه از این گیاه در سراسر جهان در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر یافت می شود. موطن اصلی چای ترش، غرب آفریقاست، اما امروزه در آسیا، استرالیا، آمریکای مرکزی و بسیاری از کشورهای گرمسیری در سطح وسیعی کشت می شود.
جام ِگل این گیاه برای تهیه ی مربا، نوشیدنی و چای، در مصر، ایران، تایلند و کشورهای غربی کاربرد فراوان دارد.
خواص :
۱- تنظیم فشار خون
براساس نتایج پژوهشی که در ژورنال J Ethnopharmacol منتشر شد، مصرف چای ترش در بیماران مبتلا به فشارخون بالا سبب کاهش فشارخون می شود. در پژوهش دیگری، مشاهده شد که مصرف این چای، اثر مثبتی بر فشارخون مبتلایان به دیابت نوع ۲ داشت که فشارخونشان کمی بالا بود. با اینکه سازوکار کاهش فشار خون هنوز به اثبات نرسیده است، مطالعات زیادی اثر مستقیم چای ترش را بر دیواره ی رگها، سیستم عصبی سمپاتیک، کانالهای کلسیم و مکانیزم های کولینرژیک (بخش هایی از سیستم عصبی که در عملکردشان از استیل کولین استفاده می کنند) گزارش کرده اند. وجود آنتی اکسیدانها و اثرات مدّر چای ترش، از دلایل ارائه شده برای تأثیر این گیاه بر کاهش فشارخون هستند. برخی پژوهشگران، گشاد شدن رگها بر اثر مصرف چای ترش و برخی دیگر هم کاهش ضربان قلب پس از مصرف این نوشیدنی را گزارش کرده اند. گفته می شود چای ترش با مهار ACE(آنزیمی که باعث افزایش فشارخون می شود) یا از طریق مکانیزم های مربوط به نیتریک اکسید در اندوتلیوم(بافت درون پوششی) باعث کاهش فشارخون می شود. ترکیبات اصلی مؤثر در کاهش فشارخون را آنتوسیانین هایی مثل هیبیسکین و دلفینیدین-۳-گلوکوزید می دانند.
۲- تنظیم قند خون
در پژوهشی که نتایج آن در Journal of Pharmacy منتشر شد، اثر عصاره ی چای ترش بر میزان قندخون موش های صحرایی دیابتی شده با استرپتوزوتوسین بررسی شد. یافته های این آزمایش نشان داد که عصاره ی گیاه چای ترش بر میزان انسولین افزود و از مقدار قندخون کاست. افزایش قندخون می تواند به تشکیل گونه های فعال اکسیژن بینجامد که سبب بروز تنش اکسیداتیو و آسیب به سلول های بتا(سلول های ترشح کننده ی انسولین در لوزالمعده) می شوند. این گونه های اکسیژن می توانند از میزان آنتی اکسیدانِ درون-سلولی هم بکاهند. آنتوسیانین ها که گروهی از فلاونوئیدها هستند و در چای ترش هم یافت می شوند، خاصیت آنتی اکسیدانی دارند و می توانند این گونه های فعال اکسیژن را از بین ببرند. دِلفینیدین و سیانیدین از آنتوسیانین های چای ترش هستند. در این تحقیق، مصرف عصاره ی چای ترش با ترمیم سلول های بتا در پانکراس سبب افزایش ترشح انسولین از آنها و در نتیجه کاهش قندخون شد. در آزمایش های دیگر هم مشاهده شده است که چای ترش با ممانعت از فعالیت آنزیم های دخیل در جذب کربوهیدرات، از میزان قندخون می کاهد.
۳- کاهش وزن
چای ترش کالری کمی دارد و مدّر بودن آن سبب دفع سموم و مایعات اضافی بدن می شود. در یک پژوهش ۱۲ هفته ای که نتایج آن در ژورنال Food & Function منتشر شد، مصرف عصاره ی چای ترش از میزان چاقی و چربی شکمی افراد چاق کاست و آسیب کبدی را بهبود بخشید. تحقیق دیگری که در ژورنال Medical Hypotheses منتشر شد هم، چای ترش را در کاهش وزن به روش طبیعی موثر دانسته است.
در آزمایش ها، چای ترش کاهش اشتها در موش ها را سبب شد. دلیل این کاهش، بیشتر، کم شدن جذب غذا به نظر می رسد تا چربی سوزی. محققان ترکیب فعال زیستی به نام اسید هیبیسکوس را، مسبب کاهش اشتها در موش ها می دانند. ترکیبات چای ترش مثل اسید هیبیسکوس می توانند از فعالیّت آنزیمهای لوزالمعده جلوگیری کنند که این امر سبب جلوگیری از شکستن و جذب پلی ساکاریدها و کاهش وزن می شود.
۴- تنظیم کلسترول خون
در پژوهشهای آزمایشگاهی انجام شده، اثر چای ترش بر کاهش چربی را به بازدارندگی از اکسیداسیون LDL (کلسترول مضر)نسبت می دهند. در پژوهش انجام شده روی موش ها و خرگوش هایی با چربی خون بالا، مصرف چای ترش سبب کاهش کلسترول، تری گلیسرید و LDL شد. محققان معتقدند، چون ترکیبات گیاهی مثل سیتوسترول و پکتین اثرِکاهنده بر کلسترول دارند، می توان اثر چای ترش بر کاهش کلسترول را به این ترکیبات نسبت داد. به علاوه، عصاره ی آبی این گیاه حاوی مقادیر زیادی موسیلاژ و پکتین است. مطالعات نشان داده اند که پکتین، مقدار چربی در بافت ها و سرم خون را، بسیار کاهش می دهد.
۵- ضد سرطان
آنتوسیانین ها می توانند باعث آپوپتوز سلولی در سلول های HL-60 (سلول های سرطانی خون) شوند. این مواد با اثر گذاشتن بر اکسیداسیون LDL در سلول، فعالیت آنتی اکسیدانی خود را اِعمال می کنند. آنتوسیانین های چای ترش می توانند در جلوگیری از پراکسیداسیون LDL مؤثر باشند.
محققان براساس یافته های یک پژوهش( منتشر شده در ژورنال Pharmacology Biochemical) بیان کردند اسید پروتوکاتچوئیکِ چای ترش، با القاء مرگ سلولی در سلول های لوسِمیک(سرطان خون) در انسان، از رشد سلول های سرطانی جلوگیری می کند. اثر بازدارندگی اسیدپروتوکاتچوئیک بر تومور پوست موش های آزمایشگاهی هم نشان داد که این اسید قابلیت حفاظت از بدن در برابر سرطان را دارد. اسید پروتوکاتچوئیک یک ترکیب فنلی است که از گل خشک گیاه هیبیسکوس استخراج می شود و دارای خاصیت آنتی اکسیدانی و ضد توموری است. در این تحقیق، به دنبال استفاده از اسید پروتوکاتچوئیک چای ترش روی سلول های HL-60، شکسته شدن DNA و تغییرات مورفولوژیک مرتبط با آپوپتوز در این سلول ها مشاهده شد.
۶- بهبود عملکرد کبد
براساس مقاله ی منتشر شده در ژورنال Natural Product Radiance، در پژوهشی اثر حفاظتی عصاره های گل خشک چای ترش در برابر تنش اکسیداتیو در هپاتوسیت(سلول های بافت کبد) موش های صحرایی مشاهده شد. یافته ها نشان دادند اسید پروتوکاتچوئیک که ترکیب فنلی استخراج شده ای از هیبیسکوس و دارای خاصیت آنتی اکسیدانی است، از کبد در برابر اثر سمیِ القا شده با t-BHP، محافظت کرد. همچنین اثر محافظتی عصاره ی آبی هیبیسکوس در کبد موش های صحرایی در برابر اثر سمی پاراستامول گزارش شده است. عصاره ی آبی-الکلی گل های این گیاه هم باعث کاهش میزان پراکسیداسیون چربی در آسیب کبدی القا شده با تتراکلرید کربن شد.
۷- بهبود افسردگی
مصرف چای ترش در آرام کردن اعصاب مفید است. نتایج پژوهشی در Indian Journal of Pharmacology چاپ شد. در این پژوهش، محققان دریافتند که آنتوسیانین های چای ترش دارای خاصیت ضد افسردگی هستند. محققان یکی از دلایل افسردگی را کمبود یک یا چند عدد مونوآمین(سروتونین، نورآدرنالین و دوپامین) در بدن می دانند. در این آزمایش، محققان اثر مثبت ضد افسردگی عصاره ی متانولی چای ترش بر موش های سوری را مشاهده و نتیجه گیری کردند آنتوسیانین ها و آنتوسیانیدین های چای ترش از طریق سازوکارهای دوپامینرژیک، نورآدرنرژیک و سروتونرژیک (سازوکارهایی که با سه ماده ی دوپامین، تورآدرنالین و سروتونین در ارتباط هستند) اثر آرامش بخشی بر اعصاب دارند.
بهترین زمان مصرف :
عوارض جانبی :
- به نظر می آید دوز بالای چای ترش در مردان به دلیل تغییر شکل اسپرم، باعث ناباروری و در زنان باردار، به دلیل کاهش اشتها و سوء تغذیه باعث کاهش وزن نوزاد پس از تولد می شود. البته با مصرف متعادلِ چای ترش، می توان از این عوارض پیشگیری کرد.
- بانوان باردار و شیرده از مصرف چای ترش اجتناب کنند.
- ممکن است مصرف چای ترش بر میزان قندخون اثر بگذارد و کنترل قندخون را در طول عمل جراحی و پس از آن با مشکل مواجه سازد. پس دست کم، دو هفته پیش از جراحی، مصرف چای ترش را متوقف کنید.
